Jego fotografie nie blakną, ostatnią zrobił w getcie [ARCHIWALNE ZDJĘCIA]

Wojtek Mazan pracuje w Biurze Wystaw Artystycznych w Ostrowcu Świętokrzyskim, jest historykiem sztuki, fotografem, liderem Stowarzyszenia Kulturotwórczego Nie z tej Bajki. Prowadzi także blog Żydowski Ostrowiec, poświęcony społeczności, która przed wojną stanowiła jedną trzecią mieszkańców miasta. Od dawna zbiera także stare zdjęcia. Na odwrocie wielu z nich widział pieczątkę zakładu Rembrandt, ale długo nie wiedział, czyjego są autorstwa.

Podczas obchodów 70. rocznicy wyzwolenia obozu koncentracyjnego Auschwitz natknął się w internecie na znaną fotografię grupy ocalałych dzieci w pasiakach za drutami kolczastymi. Tym cenniejszą, że z nazwiskami. Były wśród nich trzy dziewczynki z Ostrowca - Miriam Friedman, Pesa Balter i Rutka Muszkies.

- To ostatnie nazwisko mnie tknęło, bo przypomniałem sobie, że widnieje na odwrocie portretowego zdjęcia z moich zbiorów. A konkretnie na pieczątce: Mistrzowski zakład fotograficzny Sz. Muszkies, Ostrowiec, ul. Iłżecka 16. Na pieczątkach zakładu Rembrandt był ten sam adres. Uświadomiłem sobie, że ojciec tej dziewczynki może być ostrowieckim Rembrandtem - opowiada Mazan.

Na zdjęciu z Auschwitz druga od lewej Miriam Friedman, trzecie Pesa Balter, a nad nią Rutka Muszkies. Niżej Wojtek Mazan w bramie kamienicy w Ostrowcu, w której mieszkali Muszkiesowie.

PAWEŁ MAŁECKI

Potwierdzenie tego, że Szmul jest ostrowieckim Rembrandtem, Mazan znalazł w obszernym wywiadzie z Rutką Muszkies, która nazywa się teraz Ruth Webber. Nawiązał też kontakt z jej córką Suzan. Obie mieszkają w USA. Latem 2015 roku spotkał się natomiast w Toronto z Chają, starszą siostrą Ruth, która za oceanem przybrała imię Helen, a po mężu nosi nazwisko Mueller. Dzięki tym kontaktom udało mu się odtworzyć losy całej rodziny.

Szmul Muszkies urodził się w Ostrowcu w 1900 roku, był synem Abrama, kantora w synagodze. Fotografować uczył się w Piotrkowie Trybunalskim. W 1929 roku ożenił się z Małką Angienicką. Wspólnie prowadzili Zakład Artystyczno-Fotograficzny i Pracownię Portretów 'Rembrandt' z siedzibą na terenie posesji rodziców Małki, przy Iłżeckiej 16. Muszkiesowie, którym wkrótce urodziły się dwie córki, mieszkali natomiast w mieszkaniu wynajętym w pobliskiej kamienicy - przy Iłżeckiej 12.

Na podwórku teściów Szmul wybudował obszerne studio fotograficzne. - Z dużym oknem, mlecznymi szybkami, ze świetlikiem w dachu, co pozwalało mu jako jedynemu fotografowi w mieście robić zdjęcia przy dziennym świetle - podkreśla Wojtek Mazan.

Na górnym zdjęciu Szmul Muszkies ok. 1920 roku, niżej atelier zakładu Rembrandt, na tle okna Szmul i Małka Muszkiesowie.

Z albumu 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny'

Mazan dodaje, że Muszkiesowie dystansowali konkurencję swoim profesjonalizmem. Szmul fotografował, wywoływał szklane negatywy i robił odbitki, w czym był niezwykle dokładny. Małka natomiast prowadziła archiwum, aby klienci po latach mogli zamówić odbitkę. Zatrudniali też cenionego retuszera Jana Przeworskiego.

- Jak się porównuje fotografie z tego okresu, to Muszkiesa są najlepszej jakości. Przeważnie na abstrakcyjnym tle, bo u niego estetyka nie jest sentymentalna jak u innych fotografów. Niektóre zdjęcia rozpoznawałem po tym tle i papierze fotograficznym - opowiada Mazan.

Na górnym zdjęciu Małka Muszkies w 1930 roku, niżej Frajda Angienicka.

Z albumu 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny'

Muszkies fotografował nie tylko w studiu, ale i w plenerze. Dokumentował chrzty, komunie, wesela, pogrzeby i inne uroczystości zarówno wśród Polaków, jak i Żydów. - Te zdjęcia same w sobie są informacją. Widać na nich, jak ludzie sami siebie przedstawiają, jak pozują, przy okazji jakich ważnych wydarzeń postanowili iść do fotografa - wyjaśnia Mazan. I dodaje, że Muszkies cieszył się dużym powodzeniem, choć nie był tanim fotografem. - Ślubne zdjęcie w 1938 roku kosztowało u niego 7 zł, tyle co 7 kilogramów mięsa wołowego - wylicza lider stowarzyszenia Nie z tej Bajki.

Z albumu 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny'

Z albumu 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny'

Z albumu 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny'

W drugiej połowie lat 30. Rembrandt otrzymał zlecenie na wykonywanie grupowych zdjęć dyrekcji i pracowników Zakładów Ostrowieckich. Mazanowi udało się odnaleźć blisko 20 szklanych negatywów z archiwum huty.

Na zdjęciu górnym dyrekcja Zakładów Ostrowieckich w 1936 roku, od lewej główny metalurg inż. Stanisław Kawiński, główny mechanik inż. Wacław Chrzanowski, dyrektor naczelny Konstanty Świetlicki, zastępca dyrektora ds. technicznych  inż. Mieczysław Iwaszkiewicz i szef administracji Jan Gronwald. Na zdjęciach poniżej kadra techniczna i robotnicy Zakładów.

Z albumu 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny'

Z albumu 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny'

Wyrazem uznania dla profesjonalizmu Muszkiesa był również fakt, że to jemu zlecono fotografowanie uroczystości jubileuszowych Chrześcijańskich Cechów Rzemieślniczych w Ostrowcu (górne zdjęcie). A w tej organizacji byli zrzeszeni także fotografowie.

Na zdjęciu poniżej pracownicy przedsiębiorstwa Teodora Rohra (z laską), które świadczyło usługi transportowe na rzecz Zakładów Ostrowieckich.

Z albumu 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny'

Rozwój zakładu Rembrandt przerwały wybuch wojny i niemiecka okupacja. Muszkies przez jakiś czas prowadził jeszcze zakład pod kontrolą okupantów, potem odebrano mu studio, a na końcu także pianino, na którym grała córka Chaja. - Z informacji od rodziny Szmula wynika, że prowadził dom otwarty i Polacy, a nawet Niemcy przychodzili posłuchać muzyki - opowiada Wojtek Mazan.

Jedno z ostatnich zdjęć, być może ostatnie, Muszkies wykonał 75 lat temu, na przełomie zimy i wiosny 1942 roku w ostrowieckim getcie. Uwiecznił muzyków i słuchaczy koncertu charytatywnego, jaki odbył się w budynku szkoły przy ul. Iłżeckiej. Na mocno zniszczonej fotografii znajdują się m.in. przybyły z Łodzi dyrygent orkiestry Pietruszka, ostrowiecki muzyk Leon Szpilman, wiolonczelista dr Pecker, który do getta w Ostrowcu trafił wraz z około tysiąca Żydów z Wiednia. Jest także znany w mieście dentysta i społecznik Ludwik Wacholder oraz Małka Muszkies z córkami. 10-letnia wówczas Chaja siedzi w białej sukience przy pianinie. Dalej za klawiaturą ledwie widoczna główka młodszej o cztery lata Rutki.

Większość osób uwiecznionych na tej fotografii kilka miesięcy później zostało wywiezionych do obozu zagłady w Treblince. Rodzinie Muszkiesów udało się opuścić getto przed jego likwidacją. - Szmul starszą córkę oddał do pałacu księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego w Bałtowie, którego żoną była niemiecka hrabina Jadwiga von Oppersdorff. Tam uczyła się muzyki, była wychowywana jako sierota, a inne dzieci nie wiedziały, że jest Żydówką. Gdy pod koniec 1944 roku rodzina księcia wyjechała, Chają opiekował się wysiedlony z Poznania do Ostrowca pianista Leon Zenkteler i tu doczekała końca wojny - opowiada Mazan.

Szmul z żoną dostał się do obozu pracy w Bodzechowie. Udało im się tam zabrać także młodszą córkę, nielegalnie. - Obóz pracy to było stosunkowo najbezpieczniejsze miejsce dla Żydów po likwidacji getta. Cały czas balansowali jednak na granicy życia i śmierci. Podczas prowadzonych selekcji Małka z Rutką uciekały w pola - mówi Mazan.

Pod koniec 1944 roku obydwie zostały wywiezione do Auschwitz, gdzie doczekały wyzwolenia przez żołnierzy radzieckich. Szmula Muszkiesa Niemcy zabrali do Gusen, podobozu Mauthausen. Nie doczekał zakończenia wojny, został zamordowany pod koniec kwietnia 1945 roku.

Na zdjęciu powyżej rodzina Muszkiesów, od prawej Szmul, córki Rutka i Chaja, Małka, matka Szmula i jego bratanek Wiktor.

Przetrwała jeszcze kamienica przy ul. Iłżeckiej 12, w której mieszkali Muszkiesowie. W miejscu, gdzie znajdował się zakład fotograficzny Rembrandt, działa dziś komis samochodowy. Nie zachowało się też jego bogate archiwum.

PAWEŁ MAŁECKI

Ze zdjęć rodziny Szmula ocalały tylko te, które zdążyli wysłać do krewnych za granicę. Wojtkowi Mazanowi udało się natomiast znaleźć ponad 150 fotografii, jakie wykonał mieszkańcom Ostrowca, w tym blisko 20 szklanych negatywów z archiwum huty.

- To prawdziwy portret ostrowczan z lat 30. XX wieku. Są na tych zdjęciach robotnicy, policjanci, strażacy, wojskowi, rzemieślnicy, przemysłowcy, urzędnicy, uczniowie szkół i członkowie stowarzyszeń działających w mieście - wylicza Mazan.

Jedno z tych zdjęć, przedstawiające maturzystów i nauczycieli Gimnazjum im. Joachima Chreptowicza z 1932 roku, może stanowić ilustrację nie tylko dziejów Ostrowca. Uwiecznieni zostali na nim m.in. ksiądz Eugeniusz Kapusta, odznaczony Krzyżem Walecznych kapelan Wojska Polskiego w wojnie z Rosją bolszewicką (na górnym zdjęciu siedzi trzeci od lewej, a także dr Jakub Holler, nauczyciel łaciny i języka niemieckiego, który zginął prawdopodobnie w getcie warszawskim (siedzi pierwszy od lewej). Wśród uczniów są m.in. Jan Piwnik, legendarny "Ponury", dowódca oddziałów partyzanckich AK w Górach Świętokrzyskich (drugi od lewej w środkowym rzędzie), Tadeusz Kozłowski (pierwszy z prawej w środkowym rzędzie), który jako porucznik poległ we wrześniu 1939 roku, zamordowani w Katyniu porucznik Bogusław Dybiec (drugi od prawej w środkowym rzędzie) i podporucznik Marian Bolesław Otko (drugi od prawej w górnym rzędzie). Z tych, którzy wojnę przeżyli, Lucjan Seweryn Stępień (na zdjęciu siedzi na dole po lewej) został jednym z pionierów neurochirurgii w Polsce, a Jerzy Ignatowicz (pierwszy z lewej w górnym rzędzie) profesorem prawa i sędzią Sądu Najwyższego.

Na zdjęciu poniżej klasa Szkoły Powszechnej nr 2 w Ostrowcu w latach 30.

Z albumu 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny'

W wydanym pod koniec ubiegłego roku albumie pt. Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny Mazan zamieścił jeszcze 124 inne fotografie. Dokładnie opisane stanowią przegląd twórczości ostrowieckiego Rembrandta. Na promocję tej ciekawej publikacji przyjechała do Ostrowca Ruth Webber, jej trzy córki i jeszcze pięć innych osób z rodziny Szmula Muszkiesa z USA, Izraela i Brazylii.

We wzruszającym wystąpieniu Ruth wspominała swojego ojca, który zawsze ściskał ją, gdy wracał z pracy. Opowiadała, jak lubiła bawić się rekwizytami w studiu fotograficznym. - To było bardzo szczęśliwe, bardzo normalne życie. Wszystko skończyło się, gdy miałam cztery lata. Niemcy zajęli Polskę. Straciliśmy wolność, straciliśmy domy, straciliśmy siebie nawzajem. Moja wspaniała, zżyta rodzina została zniszczona. Moi pałający miłością dziadkowie, mój silny i pomysłowy ojciec, moje ukochane ciocie i kuzyni zostali zamordowani - mówiła łamiącym się głosem.

Album 'Szmul Muszkies - fotograf profesjonalny' dostępny jest na stronie internetowej www.nieztejbajki.art.pl. Tam także znaleźć można pełny tekst wystąpienia Ruth Webber na spotkaniu w Ostrowcu, z którego są te zdjęcia. Na tych poniżej Ruth podczas wystąpienia i z Wojtkiem Mazanem.

www.nieztejbajki.art.pl

www.nieztejbajki.art.pl